بورس کالا

بورس کالا

بورس کالا بازاری متشکل و سازمان یافته‌ است که در آن به طور منظم کالا یا کالاهای معینی با روش هایی مشخص مورد معامله قرار می‌گیرند . معمولا در این بازار تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالاهای خود را به خریداران عرضه می نمایند.
هرچند از نظر تئوری طبقه‌بندی‌های متعددی برای بورس کالا وجود دارد؛ اما با گسترش بازارها، عملا چندین نوع ازنظام های اقتصادی بورس کالا در قالب یک تشکل متمرکز قرار گرفته است. به طور معمول بورس‌های کالایی را در کنار بورس‌های اوراق بهادار تعریف می‌کنند. رسم است که کالاهای خام و فرآوری ‌نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و... در بورس کالا داد و ستد ‌می شوند.

زمینه های فعالیت بورس کالای ایران عبارتند از :• فلزات و مواد معدنی (کانی های فلزی)

انواع سولفور مولیبدن و کنسانتره فلزات گرانبها و کک متالورژی

·        محصولات صنعتی:
گروه فولاد : انواع مقاطع طولی و تخت، شمش و قراضه
گروه آلومینیوم:
انواع شمش، اسلب، مفتول، تی بار و بیلت
گروه مس:
انواع کاتد،اسلب، مفتول، بیلت، ورق، سرباره ها و اکسید مس
گروه روی:انواع شمش روی
گروه سرب:
انواع شمش سرب

•محصولات شیمیایی و پتروشیمی

انواع محصولات پتروشیمی و فرآورده های پایین دستی نفت

• محصولات کشاورزی

1- گروه غلات:
انواع ذرت، جو، گندم دامی، برنج و سبوس
2- گروه خشکبار و کالاهای فرآوری شده:
انواع پسته، خرما، کشمش، زعفران، زیره، چای و شکر
3- گروه دانه های روغنی و کنجاله ها:
انواع دانه های روغنی مانند سویا و کنجاله های دانه های روغنی شامل کنجاله سویا، کلزا، تخم پنبه، آفتابگردان، گلرنگ، ذرت، پالم
گروه حبوبات:
انواع نخود و عدس
• معاملات آتی ( Future )

مهمترین اهداف بورس کالا :
• ایجاد بازاری منسجم ، سازمان یافته و قانونمند برای تسهیل داد و ستد نقدی و آتی کالا ، که در آن قیمت ها به صورت شفا ف و در اثر تقابل آزاد عرضه و تقاضا کشف می شود.• سامان دهی بازار کالاهای خاص نظیر محصولات فلزی کشاورزی ، انرژی و پتروشیمی از طریق مکانیزم اجرائی ناظر بر تعهدات و منافع طرفین معامله.• کشف قیمت کالاها براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار.• حذف واسطه گری و واسطه های غیرضروری در معاملات و خرید و فروش مستقیم بین فروشنده و خریدار.• کاهش نوسانات مخل بازار و امکان انتقال ریسک.• کاهش ریسک بین فروشنده و خریدار به دلیل اجرای عملیات از طریق اتاق پایاپای.• امکان انجام معاملات نقدی و آتی کالا با استفاده از ابزارهای مناسب .• فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.• تحلیل آماری وضعیت بازار و ارائه خدمات مشاوره در پیش‌بینی نوسانات بازار کالاها به منظور کمک به طرفین معاملات در برنامه ریزی و انجام به موقع تعهداتشان.• حرکت از یک بازار سنتی به سمت بازار مدرن سرمایه و کالا و تعامل بهتر و قوی تر با بازارهای بین المللی.• استفاده از مکانیزم فروش سلف در جهت کسب نقدینگی برای بنگاه های تولیدی• استفاده از مکانیزم معاملات آتی در جهت کاهش ریسک بازار و نیز رونق بخشیدن به بازار کالا و حفظ منافع تولید کنندگان و مصرف کنندگان

مراجعه کنندگان به بورس کالا:• دسته اول کسانی هستند که می‌خواهند از ریسک نوسان کاذب قیمت ها در امان باشند و در واقع بورس‌های کالا، به عنوان خطرپوش شناخته می‌شوند، مانند تولیدکنندگان کالا، مصرف‌ کنندگان عمده.• دسته دوم، بر خلاف گروه اول کسانی هستند که از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر می کنند. در بورس‌های کالا، این گروه با نام سوداگران شناخته می‌شوند.

دست اندرکاران بورس کالا
همواره یکی از بزرگترین مشکلات تولید کنندگان در ایران مشکل تهیه مواد اولیه به دلیل عدم شفافیت بازار، نامعلوم بودن روند آتی قیمت محصولات و ناکارآمدی نظام تعیین قیمت و توزیع محصولات بوده است. ایجاد بورس کالا ، آهنگ نوید بخشی برای رفع مهمترین بخش از فرآیند عملیات یک واحد تولیدی است.
تولیدکنندگان می توانند با استفاده از ابزارهای داد و ستد در بورس ، در برابر نوسانات قیمت ایمن شوند و با خرید و فروش قراردادهای سلف و آتی، ریسک قیمت را پوشش دهند. بازرگانان نیز می توانند با همین روش با اطمینان خاطر بیشتری از قیمتهای آتی برای صادرات و واردات محصولات موردنظرشان تصمیم‌گیری نمایند.

مصرف‌کنندگان:
صنایعی که مواد عرضه شده در بورس کالا را به عنوان مواد اولیه خود دریافت می نمایند، نقش بسیار مهمی در بازاربرعهده دارند. طبیعتا این صنایع نیز برای برنامه ریزی تولید خود، تمایل دارند از خطرات ناشی از نوسان قیمتها ایمن شوند و با برآوردی مطمئن از قیمت تمام شده، به تولید اقتصادی بپردازند. برای این گروه، بورس کالا مکان مطمئنی برای خرید مواد اولیه، دریافت اطلاعات موثق در مورد روند قیمت‌ها و در نتیجه تضمین سود شرکت است.

مراحل خرید کالا در بورس کالااولین قدم برای خرید هر نوع کالای عرضه شده در بورس کالا تکمیل مشخصات خریدار جهت دریافت کد مشتری در بورس کالاست. این مرحله فقط برای یک بار انجام می گیرد و ضرورت دارد هر خریداری در بورس کالا، از طریق کارگزار خود اقدام به دریافت کد مشتری نماید.
مدارک لازم برای دریافت کد مشتری ، برای مشتری حقیقی یا حقوقی متفاوت است:
الف- مدارک و اطلاعات لازم جهت دریافت کد برای اشخاص حقیقی :• فتوکپی شناسنامه• فتوکپی کارت ملی• تکمیل فرم درخواست کد مشتریان حقیقی ( شامل اطلاعاتی از قبیل : کد ملی ، شماره حساب بانکی فرد متقاضی ، آدرس و کد پستی ، تلفن تماس)
ب- مدارک و اطلاعات لازم جهت دریافت کد برای اشخاص حقوقی: • فتوکپی روزنامه رسمی ثبت شرکت و فتوکپی روزنامه رسمی آخرین تغییرات شرکت و فتوکپی شناسنامه صاحبان امضاء مجاز.• تکمیل فرم درخواست کد مشتریان حقوقی (شامل اطلاعاتی از قبیل : آخرین ترکیب اعضای هیئت مدیره ، لیست سهامداران دارای سهام 10% و بالاتر، صاحبان امضای مجاز ، ارائه شماره حساب جاری شخص حقوقی)

مراحل خرید کالا
• تکمیل فرم درخواست خرید برای هر بار خرید می بایست فرم سفارش خرید کالا به وسیله خریدار تکمیل گردد. در این فرم خریدار، مشخصات دقیق کالای مورد نیاز خود را به همراه نام تولید کننده کالا ، حداکثر قیمت خرید و ... را مشخص می کند.• بررسی امکان خرید• کارگزار خریدار امکان خرید کالای مورد درخواست را بررسی نموده و در صورت ضرورت با تولیدکننده در مورد عرضه کالا رایزنی می کند.• واریز پیش پرداخت• در صورت امکان تهیه کالا ، موضوع به اطلاع خریدار می رسد و ضروری است که خریدار، 10% از ارزش تقریبی کالای مورد سفارش خود را به عنوان تضمین خرید کالا به حساب کارگزار واریز نماید. (برای کالاهایی که در رینگ صادراتی فروخته می شوند مبلغ تضمین خرید 5% ارزش کل کالای مورد سفارش است)• خرید کالا• کارگزار در زمان عرضه کالا در تالار ، طبق درخواست خریدار با سایر کارگزاران رقابت نموده و در صورت عرضه کافی کالا به قیمت مناسب (و تا حداکثر سقف قیمتی تعیین شده توسط خریدار) کالا را خریداری می نماید.• ارسال اطلاعیه خرید• پس از خرید کالا در تالار ، اطلاعیه خرید کالا به وسیله کارگزار تنظیم شده و برای خریدار ارسال می گردد. در این اطلاعیه جزئیات خرید و قیمت به همراه حق الزحمه کارگزاری ، عوارض بورس و عوارض قانونی درج می شود.• واریز مابقی وجه• خریدار باید حداکثر تا ساعت 10 صبح روز سوم کاری مابقی کل مبلغ کالای خریداری شده را براساس اطلاعیه خرید به حسابهای بورس مندرج در اطلاعیه خرید واریز نموده و فیش بانکی را به کارگزاری ارسال نماید ضمنا ضروری است که نام واریزکننده وجه کالا حتما با نام خریدار یکسان باشد.• تسویه حساب با پایاپای• پس از واریز مابقی وجه کالا از طرف خریدار، کارگزار خریدار اقدام به تسویه حساب با اتاق پایاپای نموده و مدارک تسویه کالا را تکمیل کرده و آنها را به کارگزار فروشنده تحویل می نماید.• تعیین پیمانکار حمل بار• در این مرحله باید پیمانکار حمل بار و آدرس محل تخلیه به وسیله خریدارمشخص شده باشد.• پیگیری دریافت ثبت سفارش از فروشنده
• در این مرحله کارگزار خریدار پیگیری های لازم جهت ثبت سفارش را انجام می دهد تا تاییدیه سفارش را از کارگزار فروشنده ‌دریافت کند.• دریافت حواله• تولید کننده حواله فروش را صادر کرده و از طریق کارگزاری ، خریدار از صدور حواله اطلاع پیدا می کند.• پیگیری خریدار برای حمل کالا• در این مرحله خریدار پس از برقراری ارتباط با فروشنده ، هماهنگی های لازم را با پیمانکار حمل کالا انجام می دهد تا کالا را تحویل بگیرد.• پیگیری خریدار در خریدهای سلف• در خریدهای سلف ، خریدار یک هفته قبل از موعد تحویل کالا ، با فروشنده ارتباط برقرار نموده و پیمانکار حمل کالا را تعیین می نماید.

روش های سفارش قیمت
• سفارش با قیمت باز
• سفارشی است که خریدار یا فروشنده تعیین قیمت معامله را به کارگزار خود واگذار می کند. • سفارش با قیمت محدود• سفارشی است که خریدار (یا فروشنده) حداکثر (یا حداقل قیمت) معامله را مشخص می کند. =
• سفارش با قیمت مقطوع• سفارشی است که خریدار (یا فروشنده) قیمت معینی را برای انجام معامله مشخص می کند.

نحوه انجام داد و ستد در بورس کالا
1- انتخاب کارگزار
2- تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار همراه با پیشنهاد قیمت
3- واریز حداقل سپرده مورد نیاز معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
4- انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار
5- شرکت در حراج توسط کارگزار و انجام معامله در تالار
6- واریز باقیمانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
7- تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی
8- تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای
9- نقل و انتقال وجوه پس از کسر هزینه ها به حساب معامله گران از طریق حساب بانکی

ماده 21- داد و ستد در بورس کالا طی چهار مرحله به شرح زیر انجام می گیرد:
1- در نخستین مرحله ، مشتری درخواست خرید یا فروش را به کارگزار یا نماینده او ارایه می دهد، کارگزار نیز سفارش مشتری را در تالار معاملات منعکس می کند .
2- در مرحله دوم ، سفارش مشتری در تالار معاملات و به روش حراج حضوری اجرا می شود. پس از تکمیل این مرحله، ناظر معامـلات دادوستد انجام شده را در شبکه ‌رایانه ای بورس کالا ثبت می نماید.
3- پس از ثبت معامله، مرحله سوم داد و ستد آغاز می شود که طی آن، اتاق پایاپای پس از پردازش اطلاعات، گزارش نهایی که شامل وضعیت سپرده های مورد نیاز، تسویه روزانه و کارمزد معاملات می باشد را تهیه نموده و به دفاتر کارگزاران ارسال می نماید.
4- درمرحله چهارم، اتاق پایاپای حساب های خود را با تمامی کارگزاران تسویه می نماید و کارگزار نیز به نوبه خود حسابهای خود را با مشتری تسویه نموده و آگهی انجام معامله را برای مشتری ارسال می کند.

مدت زمان انجام معاملات در رینگ معاملات بورس کالا :• زمان سبز (سه دقیقه):
• این زمان اختصاص به وارد کردن دستورات خرید و فروش دارد که به وسیله کارگزاران فروشندگان و کارگزاران خریداران انجام می گیرد. در ابتدا اطلاعات کالا مانند : نماد کالا، حجم کالا (با توجه به محموله های تعریف شده)، قیمت فروش/خرید، نوع معامله (نقدی، سلف و...)، نحوه عرضه (تفکیک/یکجا) و محل تحویل وارد سیستم می شود. در طی این 3 دقیقه کارگزار خریدار مجاز به اعمال هر تغییری در نوع سفارش خرید و حتی حذف آن است. ولی فروشنده حق حذف دستور خود را ندارد و فقط می تواند افزایش یا کاهش قیمت بدهد. (در صورت عدم درخواست خرید کالا ، عرضه کالا از سیستم حذف می شود.)• زمان زرد (یک دقیقه):
• پس از اتمام زمان سبز، زمان زرد شروع می شود که اصطلاحا" به زمان حراج معروف است. در طی زمان حراج قیمت قابل تغییر است، بدین ترتیب که فروشنده فقط مجاز به کاهش قیمت پیشنهادی خود بوده و خریدار می تواند قیمت بالاتری را (حداکثر تا سقف پیشنهادی فروشنده) پیشنهاد دهد. با توجه به شرایط بازار و درخواست ناظر تالار امکان افزایش عرضه از طرف کارگزار فروشنده در این زمان وجود دارد. در این مرحله کارگزار خریدار می تواند قیمت پیشنهادی را بپذیرد و یا قیمت پایین تری (سقف قیمت خرید خود را) پیشنهاد بدهد؛همچنین کارگزار خریدار می تواند تا قبل از قبول قیمت فروشنده تقاضای خود را کاهش دهد.

با اتمام زمان زرد ممکن است سه حالت رخ دهد:
الف. خریداران نرخ پیشنهادی فروشنده را قبول کنند و تقاضا کمتر از عرضه باشد. در این حالت حتی اگر یک کارگزار نیز نرخ فروشنده را بپذیرد معامله انجام می شود. و بعد از تایید ناظر (رسیدن به زمان آبی) محصول بعدی عرضه می شود.
ب. هیچ یک از خریداران نرخ پیشنهادی فروشنده را قبول نکنند. در این حالت ناظر بازار که تا به اینجا تمام اتفاقات را بصورت شفاهی برای حاضرین تالار قرائت می کرده است وارد عمل شده و سعی می کند به نوعی با درخواست کاهش نرخ از فروشنده و یا افزایش نرخ از خریداران، معامله را به انجام برساند.
ج. حجم تقاضاهایی که نرخ فروشنده را پذیرفته اند از میزان عرضه بیشتر باشد. در اینجا بازار وارد پر استرس ترین بخش معامله شده و تماسها و مکالمات و اشاره ها و فریادها و ... آغاز می شود.
• زمان قرمز (یک دقیقه) (زمان رقابت یا زمان حراج)
• اگر مقدار تقاضایی که سقف قیمت پیشنهادی فروشنده را پذیرفته، بیش از مقدار عرضه باشد معاملات وارد زمان رقابت می شود و در این زمان کارگزار خریدار می تواند قیمتی بالاتر از قیمت فروشنده پیشنهاد نماید و بدیهی است پس از اتمام این زمان، سیستم دستورات خرید و فروش را بر اساس بالاترین قیمت ها مرتب نموده و آنها را با هم تطابق می دهد. اساس کار بر اولویت فروش با قیمتهای پایین تر و زمان ثبت زودتر و اولویت خرید با قیمتهای بالاتر و زمان ثبت زودتر است. در صورتی که قیمت خرید بیشتر یا مساوی با قیمت فروش باشد، معامله صورت گرفته و پس از تایید ناظر، گواهینامه معاملات برای طرفین صادر می شود. • توجه:
• اگر کالایی وارد مرحله رقابت نشود و کارگزار خریدار قیمت پیشنهادی فروشنده را بپذیرد در همان مرحله زرد تطابق انجام شده و گواهی خرید پس از تایید ناظر تالار صادر می شود.

•زمان آبی

معمولاً با اتمام هر معامله ای، تالار وارد زمان آبی (۶۰ ثانیه) می شود و کارگزاران فرصتی کوتاه جهت استراحت خواهند داشت.

کارمزد معاملات و جریمه تاخیر در پرداخت وجه و ابطال معامله

1.کارمزدها و هزینه های انجام معاملات:

جمع کارمزد خریدار کالا 0.0028 برابر مبلغ معامله و کارمزد فروشنده کالا 0.0030 برابر مبلغ مورد معامله است. 2. کارمزد کارگزاری• میزان کارمزد دریافتی کارگزاران از هر طرف معامله به شرح زیر است:• کارمزد کارگزاری برابر 18 در هزار مبلغ معامله است. یعنی برای محاسبه کارمزد کارگزاری مبلغ معامله در عدد 0.0018 ضرب می شود. سقف کارمزد برای هر مورد معامله و از هر طرف معامله حداکثر یک صد میلیون ریال است.3. کارمزد بورس کالا• در هر معامله فروش ، 12 در هزار و همچنین در هر معامله خرید، 10 در هزار از ارزش کل معامله به عنوان کارمزد بورس دریافت می شود. این ارقام شامل کارمزد بورس کالا و کارمزد سازمان است. مثلا درصدهای سهم سازمان و بورس کالا از کارمزد پرداختی خریدار به شرح زیر است: کارمزد شرکت بورس کالای ایران 0.0006 برابر ارزش کل معامله تا سقف یکصد میلیون ریال و کارمزد سازمان بورس بابت حق نظارت 0.0004 برابر کل مبلغ معامله تا سقف هشتاد میلیون ریال است. بنابراین با جمع بندی کارمزد کارگزاری و هزینه عوارض بورس کالا ، خریدار کالا می بایست 0.0028 برابر کل مبلغ معامله را به عنوان هزینه و کارمزد پرداخت نماید، همچنین فروشنده نیز 0.0030 برابر کل مبلغ معامله را به عنوان هزینه و کارمزد پرداخت نماید.
4. جریمه تاخیر در تسویه حساب از طرف خریدار• چنانچه خریدار کالا در طی مدت مقرر یعنی تا ظهر سومین روز کاری از زمان خرید معامله، نسبت به واریز مابقی مبلغ کالا اقدام ننموده و تسویه حساب ننماید ، مشمول جریمه خواهد شد. میزان جریمه در هر روز 0.0025 کل مبلغ معامله است.
5. جریمه فسخ و ابطال خرید• چنانچه خریدار تا 10 روز (ایام تعطیل هم محاسبه می شود) اقدام به تسویه حساب ننماید معامله باطل شده و کل جریمه ها به اضافه کارمزد بورس و نیز کارمزدهای کارگزار خریدار و کارگزار فروشنده (هر دو) و همچنین عوارض قانونی از خریدار وصول خواهد شد.

در حال حاضر و تا اطلاع ثانوی کارمزد معاملات در بورس کالای ایران ( بجز کالاهای کشاورزی ) به این شرح است :
الف ) کارمزدهای خریدار کالا برای هر قرارداد خرید :
1- کارمزد کارگزار = 0.0018 تا سقف 10 میلیون تومان
2- کارمزد شرکت بورس کالا = 0.0006 تا سقف 10 میلیون تومان
3- کارمزد سازمان بورس ایران = 0.0004 تا سقف 8 میلیون تومان
-----------------------------------------------------------------------
جمع کل کارمزد 0.0028 تا سقف 28 میلیون تومان

ب) کارمزدهای فروشنده کالا برای هر قرارداد فروش :
1- کارمزد کارگزار = 0.0018 تا سقف 10 میلیون تومان
2- کارمزد شرکت بورس کالا = 0.0006 تا سقف 10 میلیون تومان
3- کارمزد سازمان بورس ایران = 0.0006 تا سقف 12 میلیون تومان
-----------------------------------------------------------------------
جمع کل کارمزد 0.0030 تا سقف 32 میلیون تومان

کارمزد معاملات و جریمه تاخیر در پرداخت وجه و ابطال معامله

از نظر بورس کالا و اتاق پایاپای باید تمام کارمزد به صورت کامل از طرف خریدار یا فروشنده به حساب پایاپای بورس کالا واریز شود. البته بدیهی است که کارگزار می تواند حتی تمام کارمزدی را که پس از تسویه حساب قرارداد ؛ از طرف اتاق پایاپای به حساب او واریز می شود ببخشد! هرچند که مورد پذیرش و قبول دارایی و اداره مالیاتها نیست

طبق مصوبه کانون کارگزاران حداکثر امکان تخفیف در کارمزد (مربوط به بخش کارگزاری) آن هم برای عرضه کننده های کالا 25% است و تخفیف بیشتر تخلف محسوب شده و حتی ممکن است منجر به لغو مجوز کارگزاری شود

دستورالعمل اجرایی رینگ صادراتی بورس کالای ایران:

این دستورالعمل در تاریخ 23/04/88 توسط بورس کالای ایران پیشنهاد و در تاریخ 24/05/88 توسط سازمان بورس تصویب شد، ولی کماکان عرضه‌های صادراتی محصولات پتروشیمی در ابهام به‌سر می‌برد. فارغ از زمان ابلاغ و اجرای دستورالعمل در رینگ صادراتی به چند نکته از این دستورالعمل اشاره می‌شود:
1 - در مواد 2 الی 5 دستورالعمل، بورس کالا مکلف و موظف به ثبت خریداران نزد خود، اعلام نرخ ارز، اعلام اطلاعات عرضه شده است. از آنجا که سازمان کارگزاران بورس فلزات سابق اقدام به تدوین یا پیشنهاد مقررات بورس می‌نمود، این ادبیات در آیین‌نامه‌های معاملات و اتاق پایاپای بورس سابقه ندارد و اولین دفعه در دستورالعمل قراردادهای آتی، بورس موظف به انجام امور اجرایی شد که سازمان بورس تدوین نموده بود. در حال حاضر معاملات قراردادهای آتی و رینگ صادراتی توسط مقرراتی که مقام ناظر بازار سرمایه (سازمان بورس و اوراق بهادار) تدوین نموده است، توسط مقام مجری (بورس کالای ایران) به مرحله اجرا در می‌آید. بخش اعظم معاملات بورس کالا که معاملات نقدی و سلف داخلی می‌باشد، هنوز توسط مقررات سازمان کارگزاران سابق انجام می‌پذیرد که کارایی خود را تا حدودی از دست داده است. امید است سازمان بورس به تدوین مقررات این بخش مهم از فعالیت بورس کالا نیز اقدام کند.
2 - یکی از مواردی که باعث ناکارایی مقررات سازمان کارگزاران بورس فلزات سابق شده بود، عدم‌تعادل جرایم معاملات برای دو طرف معامله بوده است. این نقص در دستورالعمل رینگ صادراتی مورد توجه قرار گرفته و در ماده 15 و 16 دستورالعمل به خوبی شرایط عادلانه و برابری را برای دو طرف معامله به وجود آورده است. با دستورالعمل جدید فروشنده نیز به محض عدول از تعهدات خویش در زمان معامله دقیقا به میزانی جریمه می‌شود که خریدار در صورت عمل نکردن به تعهدات خویش جریمه می‌پردازد. کمبود این شرایط در معاملات نقدی و سلف داخلی بورس کالا نیز مشاهده می‌شود و بسیار دیده شده است که خریداران از این شرایط نامتعادل رنج می‌برند. چرا که به محض تاخیر در تسویه معاملات توسط خریداران جرایم آن اخذ و به فروشنده پرداخت می‌شود، ولی اخذ جریمه از فروشنده به دلیل تاخیر، فرآیندی طولانی دارد؛ طوری که بسیاری از خریداران را منصرف می‌کند و میزان و شرایط پرداخت جریمه آن نیز معادل شرایط پرداخت جرایم خریدار نیست.
3 - به نظر می‌رسد قسمت آخر تبصره 2 ماده 9 دستورالعمل بیان‌کننده نظر قانون‌گذار نمی‌باشد یا حداقل در حال حاضر در بورس کالا به این گونه عمل نمی‌شود. چرا که در این تبصره آمده است: در صورت عمل نکردن خریدار به تعهدات خود معامله کن لم یکن شده و کارگزار خریدار مکلف به پرداخت «کلیه کارمزدهای متعلقه و 5/2‌درصد ارزش معامله» از طریق بورس به فروشنده شده است. در صورت کن لم یکن شدن معامله، کارگزار خریدار موظف به پرداخت «5/2‌درصد ارزش معامله» از طریق بورس به فروشنده است و کلیه کارمزدهای متعلقه را به فروشنده پرداخت نمی‌نماید، بلکه کارمزدها به کارگزاران طرف خریدوفروش، بورس کالا و سازمان بورس پرداخت می‌شود.
این تبصره طوری تنظیم شده است که از آن دریافت «5/2‌درصد ارزش معامله به‌علاوه کلیه کارمزدها» توسط فروشنده به عنوان جریمه برداشت می‌شود. تبصره 3 ماده 10 ، تبصره 3 ماده 13 و تبصره 2 ماده 15 نیز دارای این اشکال است.

*.این دستورالعمل شامل 21 ماده و 18 تبصره است که براساس پیشنهاد مورخ 23 تیرماه امسال بورس کالای ایران، در تاریخ 24 مردادماه جاری به تصویب هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید.

متن کامل دستورالعمل اجرایی رینگ صادراتی بورس کالای ایران به شرح زیر است:
ماده 1- اصطلاحات و واژه‌های به کار گرفته‌شده در این دستورالعمل دارای معانی زیر می‌باشند:
1- استانداردهای تجارت بین‌المللی: شامل شرائط انتقال مالکیت، مخاطرات و قیمت کالا و تعهدات طرفین یک معامله براساس آخرین قواعد پذیرفته شده تجارت بین‌المللی می‌باشد.
2- اطلاعیه عرضه: سندی است که بورس براساس اطلاعات دریافتی عرضه از کارگزار فروشنده تنظیم و از طریق سایت رسمی خود و سامانه معاملاتی به عموم و کارگزاران اطلاع‌رسانی می‌نماید. مجموعه اطلاعات عرضه‌ که کارگزار فروشنده ملزم به ارائه آن به بورس می‌باشد و فرم اطلاعیه عرضه به تصویب هیئت مدیره بورس می‌رسد.
3- اعلامیه پیش‌گشایش (Pre-advice): سندی است حاوی اطلاعات اولیه اعتبار اسنادی که در مواقع مقتضی توسط بانک گشایش کننده اعتبار اسنادی به بانک طرف فروشنده ارسال می‌گردد.
4- بازار هدف بین‌المللی: منظور مقصدی خارج از ایران است که فروشنده و خریدار با هدف انتقال کالا به آن مقصد، کالا را در رینگ صادراتی معامله می‌نمایند.
5- بورس: بورس کالای ایران (شرکت سهامی عام) است.
6- پیش فاکتور (پرفرما): سندی است تعهدآور که پس از انجام معامله در بورس از سوی فروشنده صادر و کلیه شرائط معامله در آن درج می‌گردد.
7- تسویه: عبارت است از تائید انجام فرآیند صدور حواله خرید توسط فروشنده و پرداخت وجه معامله یا تصفیه آن توسط خریدار، از جانب بورس طبق مستندات دریافتی که براساس آن معامله قطعی می‌گردد.
8- تقاضا: عبارت است از اعلام آمادگی برای خرید مقدار معینی کالا از طرف کارگزار خریدار.
9- حواله خرید: سندی است که توسط بورس، فروشنده یا کارگزار فروشنده به نام خریدار صادر یا تائید می‌شود و خریدار می‌تواند با ارائه آن به انبارهای اعلام شده توسط فروشنده و مورد تائید بورس کالای خریداری شده را تحویل گیرد.
10- خسارت: مبلغی است که هر یک از طرفین قرارداد یا اشخاص ثالث حسب مورد در صورت فعل یا ترک فعل معین طبق مقررات و توافقات فی‌مابین موظف به پرداخت آن می‌باشند.
11- روز کاری: روزهایی است که جزء تعطیلات رسمی کشور جمهوری اسلامی ایران نیست و بورس در آن روز طبق مقررات فعالیت دارد.
12- رینگ صادراتی: جلسه معاملاتی بورس برای معامله کالاهایی می‌باشد که مقصد آنها صرفاً بازار هدف بین‌المللی است.
13- سازمان: "سازمان بورس و اوراق بهادار" ایران است.
14- سامانه معاملاتی: شبکه الکترونیک یا غیر الکترونیکی است که بورس و کارگزاران از آن برای انجام معاملات استفاده می‌نمایند.
15- شرائط پرداخت: شرائط تسویه وجه معامله اعم از نقدی، اعتباری، نقدی و اعتباری و یا هر روش پرداخت دیگر که طبق مقررات مورد قبول بورس بوده و در اطلاعیه عرضه اعلام می‌گردد.
16- شرائط تحویل: شرائطی است شامل کیفیت کالا، نوع بسته‌بندی، وسیله حمل و نقل، مابه‌التفاوت حمل، وضعیت اظهارنامه گمرکی و سایر مواردی که طبق مقررات در اطلاعیه عرضه اعلام و فروشنده کالای معامله‌شده را براساس آن به خریدار تحویل می‌دهد.
17- شرائط غیرمترقبه (فرس ماژور): شرائطی است خارجی‌، غیرقابل اجتناب و غیر قابل پیش بینی که در نتیجه وقوع آن متعهد اعم از خریدار و فروشنده قادر به انجام تعهد خود نباشد.
18- عدم رقابت: وضعیتی است که در رینگ صادراتی متقاضیان خرید قیمت پایه عرضه را پذیرفته‌اند، لیکن جمع تقاضای کالا از عرضه کالا کمتر است.
19- عرضه: عبارت است از اعلام آمادگی برای فروش مقدار معینی کالا از طرف کارگزار فروشنده.
20- عرضه مجدد: منظور عرضه‌ای است که پس از عدم معامله کالا در عرضه نوبت اول در همان رینگ صادراتی انجام می‌شود.
21- عرضه نوبت اول: منظور اولین عرضه یک کالا در طی یک رینگ صادراتی بورس است.
22- قیمت پایه: قیمتی است که عرضه‌کننده ملزم است برای عرضه کالا در بورس طبق مقررات اعلام نماید. این قیمت مبنای شروع حراج در رینگ صادراتی است.

23- قیمت معامله: قیمتی است که معامله در رینگ صادراتی براساس آن صورت می‌گیرد و علاوه بر ثبت در سیستم معاملاتی بورس توسط بورس اعلام می‌گردد.
24- قیمت نهایی: قیمتی است که حسب شرائط پرداخت اعلام شده در اطلاعیه عرضه، در زمان تحویل، حمل یا بارگیری کالای معامله شده مشخص می‌گردد.
25- کارگزار: یکی از کارگزاران مجاز پذیرفته‌ شده در بورس است که کالا را برای دیگران و به حساب آنها معامله می‌نماید.
26- مابه‌التفاوت حمل: میزان نوسان وزن یا حجم کالاهای معامله‌شده در هنگام تحویل که از نظر بورس مجاز می‌باشد.
27- مشتری: شخصی است که متقاضی خرید یا فروش کالا در بورس است.
28- مقررات: الزاماتی است که توسط مراجع ذیصلاح در چارچوب اختیارات آنها وضع شده و بورس، کارگزار، مشتریان و سایر اشخاص ذیربط بورس موظف به رعایت آنها هستند.
29- هزینه‌های جانبی: کلیه هزینه‌هایی است که طبق شرائط پرداخت، خریدار علاوه بر قیمت معامله موظف به پرداخت یا تصفیه آن می‌باشد.

ماده 2- بورس مکلف است با رویه معینی که به تصویب هیئت مدیره بورس می‌رسد، خریداران رینگ صادراتی را قبل از هرگونه معامله در بورس نزد خود ثبت نماید. عرضه‌کنندگان کالاهای صادراتی، کارگزاران و خریداران موظفند اطلاعات مورد نیاز را حسب درخواست به بورس ارائه نمایند.
تبصره: ثبت سفارش خریدار توسط کارگزار جهت انجام معامله در رینگ صادراتی منوط به ثبت نام خریدار در فهرست خریداران رینگ صادراتی است.

ماده 3- بورس مکلف است برای کالاهایی که در رینگ صادراتی عرضه می‌شوند شناسه‌ معاملاتی مجزا از شناسه آن کالا در سایر رینگ‌های معاملاتی خود تعریف و از آن استفاده نماید.

ماده 4- بورس مکلف است قبل از شروع هر رینگ صادراتی آخرین نرخ‌های معادل ریال اعلامی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و یا یکی از بانک‌های دیگر دارای عاملیت از طرف بانک مرکزی برای ارزهای خارجی که عرضه‌های آن روز بر مبنای آنها صورت می‌گیرد را از طریق سایت رسمی خود به اطلاع عموم برساند.
تبصره 1: نرخ‌های معادل ریال اعلام‌شده در هر روز براساس این ماده مبنای کلیه محاسبات بورس برای تسویه معاملات آن روز، کارمزدها، خسارت‌ها و سایر هزینه‌ها خواهد بود.
تبصره 2: در صورت درخواست خریدار و موافقت فروشنده و اعلام کتبی مراتب توسط کارگزار فروشنده مبنی بر تسویه معامله با ارزی غیر از ارز اعلام شده قبلی به بورس، ارز توافق شده جدید می‌تواند مبنای تسویه قرار گیرد. هیئت مدیره بورس موظف است یک مرجع معتبر بین‌المللی یا داخلی اعلام کننده نرخ‌های تبدیل ارز را تعیین نماید.

ماده 5- بورس موظف است اطلاعات هر عرضه را که به تائید فروشنده رسیده است از طریق کارگزار فروشنده دریافت و حداقل 3 روز کاری قبل از عرضه در بورس، از طریق سایت رسمی خود و سامانه معاملاتی در قالب اطلاعیه عرضه به عموم و کارگزاران اطلاع‌رسانی نماید.
تبصره: در صورتیکه کارگزار فروشنده تغییری در اطلاعات عرضه را به بورس اعلام ننماید، اطلاعیه عرضه بورس حداکثر برای 3 روز کاری پس از روز عرضه نوبت اول معتبر خواهد بود، لیکن بورس موظف است حداقل تا ساعت 24 هر روز، برنامه عرضه‌های نوبت اول رینگ صادراتی روز کاری آینده خود را از طریق سایت رسمی و سامانه معاملاتی خود به عموم و کارگزاران اعلام نماید.

ماده 6- قیمت نهایی طبق اعلام فروشنده در اطلاعیه عرضه می­تواند متفاوت با قیمت معامله باشد. به هر ترتیب قیمت نهایی باید بر مبنای قیمت معامله محاسبه گردد.
تبصره: فروشنده مکلف است جزئیات نحوة محاسبة قیمت نهایی را بر اساس قیمت معامله و همچنین هزینه‌های جانبی کالای عرضه شده را از طریق کارگزار خود به بورس اعلام نماید. درج این اطلاعات در اطلاعیه عرضه توسط بورس الزامی است.

ماده 7- کارگزار خریدار مکلف است هنگام دریافت سفارش خرید حداقل معادل پنج درصد ارزش معامله را، براساس قیمت پایه کالای عرضه‌شده جهت تأمین هزینه‌ها و خسارت‌های مذکور در این دستورالعمل، از خریدار دریافت و در حساب پیش دریافت از مشتری منظور نماید. در هر صورت جبران تمامی کارمزدها، هزینه‌ها و خسارت‌هایی که طبق مقررات باید از محل پنج درصد مذکور تأمین ‌گردد، بر عهده کارگزار خریدار خواهد بود.

ماده 8- کلیه معاملات انجام گرفته در رینگ صادراتی با تائید بورس قطعی می‌گردد. بورس مکلف است پس از پرداخت وجه معامله توسط خریدار یا اخذ تائیدیه فروشنده مبنی بر تسویه معامله توسط خریدار نسبت به قطعی‌کردن معامله طبق رویه خود اقدام نماید و کلیه کارمزدهای متعلقه و خسارت‌های مربوطه را براساس ارزش کالا به قیمت معامله از طرفین وصول نماید. کارمزدهای اخذ شده مذکور قطعی بوده و قابل استرداد نمی‌باشد.

ماده 9- در تسویه نقدی معامله، خریدار حداکثر 5 روز کاری از تاریخ معامله مهلت خواهد داشت تا معامله را تسویه نماید و این مدت به هیچ وجه قابل تمدید نیست.
تبصره 1: در صورت تسویه نقدی معامله پس از سپری‌شدن 5 روز کاری از تاریخ معامله، کارگزار خریدار مکلف است به ازای هر روزتقویمی تأخیر 25/0 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید. دوره پرداخت خسارت تأخیر حداکثر 10 روز تقویمی است.
تبصره 2: چنانچه خریدار نتواند از طریق کارگزار خود طی مدت 10 روزتقویمی پس از پایان مهلت تسویه نقدی نسبت به تسویه تعهدات خود اقدام نماید، معامله مورد نظر کن لم یکن تلقی گردیده و کارگزار خریدار مکلف است کلیه کارمزدهای متعلقه و 5/2 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت‌ از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید.

ماده 10- در صورتی که حسب اطلاعیه عرضه، پرداخت تمام یا بخشی از وجه معامله از طریق اعتبار اسنادی یا ضمانت نامه بانکی مورد قبول فروشنده باشد، خریدار مکلف است حداکثر ظرف مدت 5 روز کاری پس از تاریخ معامله اعلامیه پیش‌گشایش و حداکثر ظرف مدت 10 روز کاری پس از تاریخ معامله، اعتبار اسنادی را براساس شرائط اعلامی از طرف فروشنده در اطلاعیه عرضه گشایش یا ضمانت نامه بانکی را ارائه نماید و همزمان به فروشنده، کارگزار فروشنده و بورس اطلاع دهد.
تبصره 1: مدارک و اسنادی که لازم است خریدار ضمن اعلام گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت نامه بانکی به فروشنده، کارگزار فروشنده و بورس ارائه گردد، توسط هیئت مدیره بورس تعیین می‌شود.
تبصره 2: در صورت گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت نامه بانکی توسط خریدار پس از سپری شدن 10 روز کاری از تاریخ معامله، کارگزار خریدار مکلف است به ازای هر روزتقویمی تأخیر معادل 25/0 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت تأخیر از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید. دوره پرداخت خسارت تأخیر حداکثر 10 روزتقویمی است.
تبصره 3: چنانچه خریدار نتواند از طریق کارگزار خود طی مدت 10 روز تقویمی پس از پایان مهلت گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت‌نامه بانکی نسبت به تسویه تعهدات موضوع این ماده اقدام نماید، معامله مورد نظر کن لم یکن تلقی گردیده و کارگزار خریدار مکلف است کلیه کارمزدهای متعلقه و 5/2 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید.
تبصره 4: از آنجایی که تمام یا بخشی از وجه معاملات موضوع این ماده بصورت اعتباری توسط فروشنده تسویه می‌گردد، مسئولیت بورس کالا صرفاٌ تا گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت‌نامه بانکی در مهلت‌های مقرر در این دستورالعمل می‌باشد و هرگونه شرط لازم از سوی فروشنده جهت ایفای تعهدات بعدی خریدار باید در اعتبار اسنادی یا ضمانت‌نامه بانکی پیش‌بینی و قید ‌گردد.

ماده 11- در صورت درخواست خریدار و موافقت فروشنده، خریدار می‌تواند معامله‌ای را که تمام یا بخشی از وجه آن طبق اطلاعیه عرضه باید از طریق گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت نامه بانکی تسویه گردد، به صورت نقدی تسویه نماید و یا معامله‌ای را که طبق اطلاعیه عرضه باید بصورت نقدی تسویه گردد، تمام یا بخشی از وجه آن را، از طریق گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت نامه بانکی تسویه نماید. در این صورت کارگزار خریدار موظف است مراتب را حداکثر ظرف مدت 5 روز کاری پس از روز معامله به بورس اعلام و معامله را حسب مفاد مواد 9 و 10 این دستورالعمل حسب مورد تسویه نماید.

ماده 12- کارگزار خریدار مکلف است پس از گشایش اعتبار اسنادی یا ارائه ضمانت نامه بانکی توسط خریدار مطابق شرایط اطلاعیه عرضه، سپرده دریافتی از خریدار موضوع ماده 7 این دستورالعمل را پس از کسر هزینه‌ها و خسارت‌های موضوع این دستورالعمل، به خریدار مسترد نماید.
ماده 13- در کلیه معاملاتی که قیمت نهایی اعلام شده توسط فروشنده معادل قیمت معامله نباشد، کارگزار خریدار مکلف است حداکثر تا 10 روز کاری پس از انجام معامله اسناد لازم جهت تسویه را به کارگزار فروشنده، فروشنده و بورس ارائه نماید.
تبصره 1: اسنادی که لازم است جهت تسویه معامله ارائه شود، باید در اطلاعیه عرضه قید گردد.
تبصره 2: در صورت عدم ارائه اسناد لازم طی مهلت 10 روز کاری پس از معامله کارگزار خریدار مکلف است به ازای هر روز تقویمی تأخیر معادل 25/0 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید. دوره پرداخت خسارت تأخیر حداکثر 10 روز تقویمی است.
تبصره3: چنانچه خریدار نتواند از طریق کارگزار خود طی مدت 10روز تقویمی پس از پایان مهلت ارائه مستندات لازم جهت تسویه معامله نسبت به ارائه مستندات مذکور اقدام نماید، معامله مورد نظر کن لم یکن تلقی گردیده و کارگزار خریدار مکلف است کلیه کارمزدهای متعلقه و 5/2 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت از طریق بورس به فروشنده پرداخت نماید.
ماده 14- خریدار می‌تواند پس از انجام معامله در بورس تا قبل از پایان مهلت تسویه، از طریق کارگزار خود تقاضای فسخ معامله را بنماید. در این صورت پس از پرداخت کلیه کارمزدهای متعلقه و 5/2 درصد ارزش کالا به قیمت معامله به عنوان خسارت فروشنده توسط کارگزار خریدار، معامله مذکور فسخ خواهد گردید.

ماده 15- کارگزار فروشنده مکلف است حسب اعلام بورس، حواله خرید را بطور همزمان به بورس و کارگزار خریدار ارائه نماید. فروشنده مکلف است حداکثر تا 72 ساعت پس از زمان مندرج در اطلاعیه عرضه نسبت به تحویل کالا به خریدار یا حمل آن به مقصد خریدار اقدام نماید.

تبصره 1:در صورت تحویل کالا پس از پایان مهلت مقرر در این ماده، فروشنده موظف است به ازای هر روزتقویمی تأخیر معادل 25/0 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت به خریدار پرداخت نماید. دوره پرداخت خسارت تأخیر حداکثر 10 روز تقویمی است.
تبصره 2: چنانچه فروشنده نتواند طی مدت 10 روز تقویمی پس از پایان مهلت مقرر در این ماده نسبت به تحویل کالا اقدام نماید، معامله مورد نظر کن لم یکن تلقی گردیده و فروشنده مکلف است اصل مبلغ دریافتی بابت معامله، 5/2 درصد ارزش کالا به قیمت معامله به عنوان خسارت تاخیر، کلیه کارمزدهای متعلقه و سایر هزینه‌ها و خسارات متعلقه را به خریدار پرداخت نماید.
تبصره3: در صورتی که فروشنده وخریدار توافق نمایند که علی رغم تاخیر تحویل بیش از 10 روزتقویمی از سوی فروشنده، معامله به قوت خود باقی بماند، کالای موضوع معامله از نظر بورس تحویل شده تلقی گردیده و کلیه مسئولیت‌های بعدی بر عهده خریدار و فروشنده خواهد بود.
ماده 16- چنانچه در اطلاعیه عرضه قید شود که فروشنده، کالا را نزد گمرک به نام خود اظهار خواهد کرد، فروشنده مکلف است حداکثر ظرف دو هفته پس از تسویه معامله توسط بورس، نسبت به اظهار کالا در گمرک و سپردن ضمانت نامه‌های لازم به نام خود اقدام نماید. در صورت تاخیر در ایفای تعهد موضوع این ماده توسط فروشنده، وی باید به ازای هر روز تقویمی تاخیر معادل 25/0 درصد ارزش کالا به قیمت معامله را به عنوان خسارت به خریدار پرداخت نماید.

ماده 17- در صورت عدم رقابت، کالای مازاد تا پایان همان رینگ صادراتی با قیمت پایه قابل عرضه مجدد به متقاضیان خواهد بود.
تبصره- در صورت وجود کالای مازاد پس از یک رینگ صادراتی، فروشنده می‌تواند کالای مازاد را با همان قیمت و حداکثر طی مدت زمانی که به تفکیک هر کالا، گروه کالا و یا کل کالاهای پذیرفته‌شده به تصویب هیئت مدیره بورس می‌رسد، به متقاضیان عرضه نماید. در هر صورت معامله کالای مازاد طبق این ماده حداکثر تا عرضه بعدی کالا در رینگ صادراتی امکان‌پذیر است.

ماده 18- کالاهای معامله‌شده در رینگ صادراتی، مختص صادرات و انتقال به بازار هدف بین‌المللی است. کلیه مسئولیت‌های قانونی و خسارت‌های ناشی از تقصیر خریدار در صادرات کالا به بازار هدف بین‌المللی مستقیماً متوجه وی خواهد بود.

ماده 19- حل و فصل هرگونه اختلاف فیمابین خریدار و فروشنده ، در چارچوب توافقاتی که اسناد آن قبلاً طبق مقررات به بورس ارائه گردیده، براساس استانداردهای تجارت بین‌المللی و از طریق مراجع قانونی صالح به رسیدگی قابل پیگیری خواهد بود.

ماده 20- در صورتی که عدم ایفای تعهدات ناشی از شرائط غیرمترقبه باشد، خریدار و فروشنده یا هر دوی آنها حسب مورد مسئولیتی درخصوص تادیه خسارات طرف مقابل بر عهده نخواهند داشت.

ماده 21- موارد پیش‌بینی نشده در این دستورالعمل، مشمول سایر مقررات حاکم بر فعالیت بورس خواهد بود.

قراردادهای سلف Bai-Salaf در بورس کالا

 قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که در یک تاریخ مشخص (توافقی است) و با یک قیمت مشخص (توافقی است) یک کالا با کیفیت مشخص (توافقی است) را مبادله کنند در این قرارداد دو طرف متعهد هستند که طبق ضوابط قرارداد عمل کنند. خریدار نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت یا پایین می آید.
این قرارداد در بازار غیررسمی (خارج از بورس) در کشورهای اسلامی صورت می گیرند. در بورس کالای ایران این قرارداد اعتبار دارد و به صورت مستمر انجام می گیرد.

در این قراردادها کل مبلغ مورد معامله ابتدا به تحویل دهنده کالا پرداخت می شود یعنی تحویل دهنده کالا در ابتدا پول را می گیرد و در سررسید کالا را تحویل می دهد. معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند. البته میان معاملات سلف و قراردادهای آتی تفاوت هایی وجود دارد. در غالب کشورها از آنجا که معاملات سلف در خارج از بورس انجام می شود فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند. لذا دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و براساس نیاز خود به صورت توافقی تنظیم کنند.
در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد که مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می کند در حالی که در قرارداد سلف اتاق پایاپای موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول است.(مربوط به کشورهای اسلامی ) قراردادهای آتی در بورس کالا، تحت مقررات و نظارت کمیته معاملات است، اما بازارهای سلف تحت مقررات و ضوابط خاصی نیستند. در بورس کالای ایران معامله سلف رسمیت داشته و معامله از طریق اتاق پایاپای بورس صورت می گیرد.

قراردادهای اختیاری Option Contracts در بورس کالا
اختیار معامله
اختیار معامله قراردادی است که به موجب آن یک طرف معامله که دارنده آن است  این حق (نه تعهد) را دارد که معامله خاصی را تحت شرایط خاصی با طرف دیگر معامله که ناشر
یا فروشنده اختیار معامله است، انجام دهد.

صاحب دارایی، اختیار معامله را به طرف دیگر می فروشد تا هر زمانی که خواست در طول مثلا سه ماه بعد به خرید آن دارایی به قیمت مشخص شده، اقدام کند.

در یک قرارداد اجاره ممکن است اختیار معامله، دادن حق تمدید اجاره برای یک سال دیگر برای اجاره کننده باشد و یا ناشر یک اوراق بهادار ممکن است اختیار فروش همین اوراق بهادار را به خریداران اوراق خود برای مدت مثلا 5 سال به قیمت مشخص به فروش برساند و یا به عنوان عامل تشویقی به همراه اوراق اعطا کند. یک سفته باز ممکن است که اختیار معامله ای را بخرد تا صد سهم خاص خود را در طول سه ماه آینده در هر زمانی که خواست در قیمت مشخص بفروشد.

قرارداد اختیار معامله نوع خاصی از ابزار مشتقه است و می تواند در بازارهای بورس و یا خارج از بورس مورد معامله قرار گیرد. برحسب دارایی مورد نظر انواع مختلفی از اختیار معامله ها وجود دارد اما بیشتر اختیار معامله هایی که در بورس ها معامله می شوند دارایی پایه شان سهام و یا قرارداد های آتی است. اما اختیار معامله هایی که در بازارهای خارج از بورس صورت می گیرند شامل دارایی های پایه زیادی مثل اوراق بهادار، ارزها، دارایی های فیزیکی، سواپ ها و بسته ای از دارایی ها (basket of assets) می شوند. اختیار معامله ها در هر قراردادی می توانند ظاهر شوند که چند نمونه به عنوان مثال ذکر شد و انواع مختلفی دارند که نوع بسیار رایج آن عبارتند از:

الف)اختیار خرید Call Option قراردادی است که صاحب اختیار (خریدار اختیار خرید) پس از پرداخت مبلغی مشخص(تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) به فروشنده اختیار، این حق را پیدا می کند که تا زمانی مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) دارایی رسمی مشخص را با کیفیت مشخص با قیمت مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) اگر بخواهد از فروشنده اختیار، خریداری نماید این صرفاً یک حق یا امتیاز خرید است نه اجبار.

فروشنده اختیار خرید تا زمانی که خریدار اختیار خرید حق خود را اجرا نکرده هیچ تعهدی در این قرارداد ندارد زمانی که خریدار اختیار خرید حق خود را اجرا نماید فروشنده اختیار خرید اجبار دارد که تعهد را طبق قرارداد انجام دهد به عبارتی دیگر خریدار اختیار خرید دارای یک حق است و فروشنده اختیار خرید در زمان اجرای این حق دارای تعهد می شود این یک نوع تعهد احتمالی برای فروشنده اختیار خرید تلقی می شود.
صاحب اختیار خرید(خریدار) فکر می کند که قیمت دارائی بالا می رود و فروشنده اختیار خرید فکر می کند که قیمت دارائی پایین می آید. این قرارداد به صورت رسمی در بورسهای دنیا به روی دارایها واقعی و مالی معامله می شوند چنانچه صاحب اختیار به دلایل قیمتهای بازار، از حق خود استفاده نماید حالتی ایجاد می شود که به آن درون پول (in The money) اطلاق می شود.

ب) اختیار فروش Put option
قراردادای است که صاحب اختیار (خریدار اختیار فروش) پس از پرداخت مبلغی مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) به فروشنده اختیار این حق را پیدا می کند که تا زمان مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) دارائی مشخص را با کیفیتی مشخص با قیمتی مشخص (تعیین شده توسط بازار رسمی بورس) اگر بخواهد به فروشنده اختیار بفروشد. این یک حق یا امتیار فروش است نه اجبار.
فروشنده اختیار فروش تا زمانی که خریدار اختیار فروش حق خود را اجرا نکرده هیچ تعهدی در این قرارداد ندارد. زمانی که خریدار اختیار فروش حق خود را اجرا نماید فروشنده اختیار فروش اجبار دارد که تعهد را طبق قرارداد انجام دهد. به عبارتی دیگر خریدار اختیار فروش دارای یک حق است و فروشنده اختیار فروش در زمان اجرای این حق دارای تعهد می شود این یک نوع تعهد احتمالی برای فروشنده اختیار فروش تلقی می شود. صاحب اختیار فروش (خریدار) فکر می کند که قیمت دارائی پایین می رود و فروشنده اختیار فروش فکر می کند که قیمت دارائی بالا می رود این قراردادها بصورت رسمی در بورسهای دنیا به روی دارائیهای فیزیکی و مالی معامله می شوند.

اگر قرارداد اختیار معامله به گونه ای بسته شود که دارنده برگه بتواند در هر زمان (پیش از سررسید نهایی) از حق خود استفاده کند، آن را «اوراق آمریکایی» و اگر در برگ قرارداد این جمله قید شده باشد که دارنده تنها در زمان انقضا می تواند از آن حق استفاده کند، آن را «اوراق اروپایی»، می نامند. گواهی اختیار معامله نیز قابل معامله در بازار دست دوم (بورس ) می باشد

آخرین روزی که اختیار معامله می تواند اعمال شود و بعد از آن تاریخ دارنده آن حق خریدوفروش به قیمت معین را از دست می دهد تاریخ انقضا  نامیده می شود.

از بابت زمان انجام اختیار معامله سه تقسیم بندی وجود دارد:
1 - اختیار معامله آمریکایی American Exercise تا زمان انقضا هر زمان که دارنده بخواهد می تواند اعمال شود.

2 - اختیار معامله اروپایی European Exercise این اختیار معامله فقط در تاریخ انقضا قابل اعمال است.

3 - اختیار معامله برمودان این اختیار معامله که برخی اوقات در بازارهای خارج از بورس OTC استفاده می شود می تواند چند روز قبل از تاریخ انقضا اعمال شود.

اختیار معامله آسیایی که به اختیار میانگین (Average option) نیز معروف است، اختیار معامله ای است که تسویه نهایی آن به قیمت میانگین دارایی پایه در طول مدت زمان عمر اختیار معامله بستگی دارد و دو نوع خاص از آن وجود دارد.
1 - اختیار معامله با نرخ میانگین (Average Rate of Option) یک اختیار معامله برای مواردی است که در آن تسویه نقدی صورت می گیرد و قیمت نهایی آن بر مبنای تفاوت قیمت میانگین دارایی مورد نظر در طول عمر اختیار معامله و قیمت اعمال است.
2 -اختیار معامله با قیمت اعمال میانگین (Average Strike Option) یک اختیار معامله برای موارد تسویه نقدی و فیزیکی دارایی پایه است و همانند اختیار خرید و فروش است با این تفاوت که قیمت اعمال، قیمت میانگین دارایی پایه در طول عمر اختیار معامله است.هردو این اختیار معامله ها برای اختیار خرید و فروش می توانند مورد استفاده قرار بگیرند. از نظر زمان اجرا معمولا این اختیارها اروپایی هستند اما امکان اجرا قبل از تاریخ انقضا نیز وجود دارد و در آن صورت میانگین های مورد نظر تا زمان انقضا قبل از موعد، مورد محاسبه قرار خواهند گرفت. محاسبه میانگین مورد نظر می تواند به صورت حسابی و یا هندسی باشد.

نام آسیایی برای این اختیار معامله دلیل جالبی دارد. محاسبه این نوع اختیار معامله برای اولین بار مربوط به اختیار معامله نفت خام است که توسط دو متخصص بانکی به نام های David Spaughton و Mark Standish که در توکیو حضور داشتند، صورت گرفت و به علت حضورشان در توکیو آن را اختیار معامله آسیایی نام نهادند.

قراردادهای آتی (Future) در بورس کالای ایران

تعریف قرارداد آتی یا فیوچر

قراردادی است که فروشنده براساس آن متعهد می شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می کنند، بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از اجرای قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می شوند مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس به ودیعه بگذارند و متعهد می شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند.

آشنایی با قراردادهای آتی (Future) در بورس کالای ایران

فرآیند انجام معاملات آتی در بورس کالا
1 - مراجعه مشتری به یکی از کارگزاران معاملات آتی شرکت بورس کالا و ثبت نام و گرفتن کد مشتری.
2 - افتتاح حساب در بانک معرفی شده از سوی بورس.
3 - درخواست خرید یا فروش یکی از قراردادها و اتخاذ یکی از موقعیت های خرید یا فروش در بازار معاملات آتی. (یعنی می تواند حتی قبل از خرید موقعیت فروش اختیار کند)
4 - انجام معاملات روزانه بر روی موقعیت معاملاتی ایجاد شده به نحوی که مشتری می تواند تا زمان سررسید قرارداد، به دفعات کالا را خرید و فروش کرده و با توجه به نرخ های روز از سود مورد نظر بهره مند گردد.

فرآیند افتتاح حساب مشتری در معاملات قراردادهای آتی:
1 -مشتری به کارگزاری مورد نظر خود مراجعه کرده و مدارک هویتی خود را به کارگزار ارائه می نماید.
2 -کارگزار پس از تایید هویت مشتری کپی مدارک را برابر اصل می نماید.
3 -کپی مدارک هویتی مشتری توسط کارگزار مربوطه به اتاق پایاپای ارائه می گردد.
4 -اتاق پایاپای پس از تایید هویت مشتری، به او یک کد اختصاص می دهد سپس آن را به کارگزار مربوط اعلام می نماید.
5 -کارگزار پس از دریافت کد مشتری از اتاق پایاپای، فرم معرفی مشتری به بانک جهت افتتاح حساب عملیاتی را پر کرده و به بانک تحویل می دهد.
6 -بانک پس از افتتاح حساب عملیاتی برای مشتری، فرم اعلام شماره حساب عملیاتی را در اختیار کارگزار مربوطه قرار می دهد.
7 -کارگزار از مشتری درخواست اعلام شماره حساب شخصی می نماید.
8 -مشتری فرم اعلام شماره حساب شخصی را پر کرده و به کارگزار مربوطه تحویل می دهد.
9 -کارگزار فرم های اعلام حساب عملیاتی و شخصی مشتری را در اختیار اتاق پایاپای قرار می دهد.
10 -اتاق پایاپای فرم های مربوطه را بایگانی کرده و یک نسخه از آنها را جهت ثبت در سامانه نرم افزاری به مدیر سیستم تحویل می دهد.

تمامی عملیات دادوستد کالا توسط کارگزار بورس انجام گرفته و اتاق پایاپای بورس دریافت و پرداخت وجه قرارداد را تضمین می نماید، بنابراین هیچگونه نگرانی در خصوص دریافت/پرداخت وجه از سوی مشتریان وجود نخواهد داشت.
جهت برقراری ارتباط با بورس کالا و کسب اطلاع و آگاهی بیشتر از معاملات آتی می توانید با شرکت های کارگزاری مجاز در امر معاملات آتی مراجعه نمایید